by C. Lalrinsanga
Thuhmahruai: Mihringin zir lova a thiam awmchhun chu ‘tah’ hi a ni awm e. Hmasawnna tur kawng dap leh zawn tum lo chu ‘mi a’ nileng an ni. Mihring chuan hmasawn dan tur kawng hrang hrangin a dap thin. Chung hmasawnna tur thilte chu benga hriatna ringawt hi a tawk lova, thiam a ngai tlat a ni. Thiam tur chuan zir a lo tul leh a. Chuvangin hringnun hmasawn nana pawimawh ber chu ‘zirna’ hi a ni. Tun tumah hian hringnun lam sawifiah kan tum lo va, a tihmasawntu ‘zirna’ chauh hi kan bitum ang. Zirna hlutzia leh hringnun a tihhmasawn theihzia chu kheh chhuah kan tum dawn a ni.
Hringnun hmasawnna thuruk: Mihring chuan a chhia leh tha hriatna zawng zawng sawm khawmin hmasawna changkan zel tumin theihtawp a chhuah thin. Chu chu mihring nihphung dik tak pawh a ni. He khawvel hi mihring kan nih chhunga Pathianin ro min pek a ni a. Chutah chuan hringnun hmasawnna thuruk a awm a ni tih hria a rilru leh tihtak zeta dap a, hriat leh thiam tuma zirtu chuan hei hi a hawlh chhuak thin. Ani chuan khawvela thil zawng zawng hi zir tura khat a ni tih a hria a. Tichuan hreawmah pawh a bei fan fan zel a. Mi hmasa, fing leh rilte thu hla chu hriat tuma pachuau sual anga a sual peih avangin a tawpah chuan thuril tak takte hmuh fiah theihna tarmit a lo nei ta a, tlangsang chapona a beng hniam a, vur ram vin takte pawh chu a vau zam ta a. Tuifinriat leh a chhunga biru bote pawh a hai chhuak a, van boruak ropuina inthup a tarlang a.
Tin, puithuna atthlak tak tak a hnawt bo va, kawi sarih en thei khawpa hmeltha Lianchia lem thluk zawh loh tur pawh a lem thlu thei. Chu chauh chu a ni lo, a mihringpuite mak tih khawpa thil a lo tihtheih tak avangin a lamah mi’n beng an lo chhi a, ram leh hnam thlamuantu leh timawitu a nih bakah sorkar leh khawtlang mit leh beng, kut leh ke a nih avangin a kianga awm an thlahlel em em thin. An rinchhan ber khaw dai ngul a ni bawk a, mi zah leh ngaih ropui a hlawh ta thin a ni. Chu achhapah, a ei zawnna kawng hrang hrangah tangkai taka a chhawr thiam bawk chuan he khawvel hi a tan chuan Sekibuhchhuak a ni ringawt mai. Chu hringnun hmasawnna thuruk chu engnge ni? kan tih chuan heng zirna kawng hrang hrang hi ni bawk mah se a bik taka a thuruk funtu chu ‘zirna bulthut’ (Basic Education) kan tih ni tin sikul zirna hi a ni. He zirna bulthut hi thlarau leh tihtak zeta zirtu chuan hmasawnna thuruk a chhar thin a ni.
Zirna bulthut (basic education) chu engnge?: Zirna han tih hian a huam zau hle a. Chu chu kawng hnihin han then ta ila. Pakhat chu hnathawh thiamna atana zirna, a practical-a zirna leh thil nih dan leh awmzia, a theory lam thiamna tura zirna a ni. Chumi pahnihah chuan a theory lam zirna hi kan sawi tum ‘zirna bulthut’ kan tih chu a ni a. Chu zirna chuan hriatna a pe a, hriatna chuan finna a thlen thin. Chu finna chuan hriat leh zualana a thlen a, chu hriat belhchhahna chuan finna a belhchhah zel thin a ni. Mahse, zirna chuan finna a paawh phak loh chuana a tangkai lo chauh ni lovin a lo hnawksak thei hial a ni. Zirna atanga lo rah chhuak finna chuan kan ni tin nunah kawngro a neiin a tangkai thei tur a ni.
Zirna bulthut kan tih ni tin sikula zirna chuan mihrign a tihhmasawn dan chu mithiamten tihian an sawi a; “Sikula kan lehkha zirlai 80% (zaa sawmriat)-in kan thluak a siam tha a, 17% (za sawmpasarih)-in kan nungchang a siam tha leh a, a la bang 3% (zaa pathum) chuan kan thlarau nun a siam tha a ni” tiin. Chuvang chuan hnam changkang leh ram ropui kan tihte chuan he zirna bulthut hi hringnnun chawm len nan a pawimawh ber a ni tih an hria a. A hlawkna tel tumin vawiin thleng hian tha thlah miah lovin an la bei ngar ngar a. Mizotena kan ngaih ropui em em ‘Sap’ kan han tih bikate phei hi chuan an zir thiamna avangin khawvel hi an chhek ar bawm a ni ta ber mai. Keini pawh hian kan Pathian chhang(dawttu) en ti ila a sual tam lo hle ang.
Hruai thlen a tum chin chu: Kan sawi nual tawh na a, mahse zirnain min hruai thlen a tum chin kan hriat a tul tlat. A hmasa berah chuan zirna hian mi puitlinga min siam a tum a. Taksa leh rilru hi inrem thlap leh ziktluak taka thanlentir a tum a ni. A awmzia takah chuan ran hi mihringah siam a tum a, mihring hi Angel-ah, a tawpah Pathian ang min nihtir a tum a ni. Thil tha hmuh ngawtah hi chuan ran nen kan lem chuang lo. Thil tha tih hian mihring min nihtir a, awm that hi chu Pathian anna a ni tawh a ni. Hei ngei hi zirnain min pek a tum chu a ni a. Kan zirna hian heti zawnga min chawikan loh chuan dik lo a awm a ni thin.
Tin, zir thiamnain a tum chu mi tling lo leh tlaktlai lote mi tlaktlaia siam hi a ni bawk. Mimal nun siamthata tawp mai lovin ram leh hnam leh sakhua chena chawikan tumnaah thiamna rilru chu a thang zel thin. An lo sawi thin angin “Thiamnain a tum ber chu mihring pum (workshop) siam hi a ni,” a ti. Kan zirnain ram leh hnam tana mi tangkaiah mi siam loh chuan kan hriatna chu a hlawhchham der a ni ang. Hriatna leh thiamnaah mi chu a lo thuk deuh deuhvin mihring leh khawvel, leh Pathian inlaichin dan a hre tial tial a. A zirna chuan a rilru a tieng a, kawng dikah a hruai zel thin.
Zir thiamna dik takah chuan nun dan tha hi a lo chhuak ngei ngei a. A innghahna lungphum thuk tak atanga tan lain mi thiam chuan he khawvelah hian nun ze mawi tak a rawn sin chhuak thin. Thutaka a innghah avangin a nun zia a dik a, nungchang tha a nghenchhan avangin a hnathawh pawh a tlo thin a ni. Chuvangin a zirlai chuan sakhuanaah a hruai lut a. A hriatna leh finna chu amaha pumbil mai a duh lova mi dangte tan malsawmna ni turin a nung thin.
Kan hun tawng leh zirna: Tun laia zirlai tam zawk chuan an zir chhan leh zirnain hruai thlen a tum chin pawh hre lo leh ngaihtuah lova pawngpaw zira zir an tam ta hle. Thenkhat chuan zirlai nih hi inchei nan an hmang a. A thenin hnathawh pumpelh nan an hmang bawk a. Kan duh tawk chin leh kan tum pawh hi a degree chauh hi ni berin a lang ta. He rilru hian thatchhiatna nasa takin a hriang a. Hriat leh thiam tumna aiin exam pass tumna a tilian a. Chu chuan entawn leh copy-a pass tumna a hring thin. Tin, lehkhabu pakhat pawh chhiar chhuak lova Matric pass, B.A leh B.Sc. degree nei thei nih kan inlawmpui chhung chuan ‘zirna’ chu finna neih nana hmang hman kan tum lohzia a tilang chiang em em a ni.
Hetiang vel kan nih avangin kohhran leh khawtlanga chhawr tlak loh leh hman tlak loh degree nei kan pung ta hluai mai a nih hi! Mi chuan an lehkha thiam an dinchhuahpuiin hma an sawnpui a. Keini chuan kan lehkha zir hi kan la chhiatpui ang tih pawh hlauhawm tak a ni. Kan lehkha thiam neih ang deuhva kan ente lah hian ram leh hnam chenfakawm zawnga nun ai chuan mite chaldelh nan an la hmang leh nghal a. Keini zawng a letlingin hringnun kan hmang ta a ni ber mai tawh e! Mi chuan zirna rah chu hnathawh kawrah an hmang a, keini chuan zirlai nih leh kan pawl san chu chhuanlamah siamin mi dang kan tihek leh fang a ni.
Chuvangin, kan inen chian chu a tul tawh a ni. Hetianga kan kal zel chuan thiamna tak tak zir chhuak si lova pawl sang kan pung zel ang a, mahni intodelh tum lo zirlai kan tam telh telh bawk ang a, engmah thawk thiam lo degree nei kan lo ngah viau phei chuan kan hnam hian tuna kan thawh rah hi thlum ti lo zetin kan la ei ang a, phur lo takin kan la seng dawn a ni.
Tlangkawmna: Kan sawi tak atang khan zirnain a tum leh hringnnun a tihhmasawn dan tlangpui chu kan hre tlangpui tawhin a rinawm. Sawi tur a tam hle a, mahse tun tumah hian sawi kim sen a nih loh avangin zirna hlutzia leh a tumte chu kan Chhura favang buh thlir thuak thuak chauh a ni. Kan thu khaikhawm nan hei hi ni rawh se: Zirna chuan mihring min tihmasawn a, chu chu hriat a tawk lova thiam tura zir a ngai a ni. Pawl sangah kan induh tawk mai tur a ni lova thiam, tumin kan zir tur a ni. Tun laia zirna lama kan intlansiak dan system hi a felhlel deuh a ni tih pawh kan hriat a tha. Keini hnam tlem te hian khawvel her ruala inher ve zel tur chuan lehkha kan thiam a ngai a ni. Zirnaah tlai luat a awm lo an ti thin. Mahse, keini ang hnam fahrah tan tlai nul nul chu thil tih chi a ni lo. A hun taka bak leng mei pira tlan vung tum tur a ni. He zirna hi tih tak thlaka kan beih ngat chuan he ramah hian kan te ber tawp lo vang. Kan kan zir thiamna chu hnathawh kawrah kan hmang tur a ni. Hriatna hi theihnain a tifamkim thin a ni. Zirna kawnga mi hlawhtling mithiam tak tak chuan nun hlimna thuruk a chhar thin. A hlawkna chu amah chauhvin a tel lova, ram leh hnam pawhin a ropuina chenin a lo tel ve nghal a ni. Kohhran leh khawtlang a tithlamuangin a timawi a; tin, kawng dikah hruaiin a tichangkang thin a ni. Chu zawng zawng bul chu kan Pathian hi a ni tih kan theihnghilh tur a ni lo. Pathian tel lo chuan miin a hriatna a dinpui zo ngai lo. Pathian tel lova hriatna khawl khawm vak hi chu ramhuai tihlenna mai a ni a, Lalpa tih hi finna bul chu a ni e.
Thuhmahruai: Mihringin zir lova a thiam awmchhun chu ‘tah’ hi a ni awm e. Hmasawnna tur kawng dap leh zawn tum lo chu ‘mi a’ nileng an ni. Mihring chuan hmasawn dan tur kawng hrang hrangin a dap thin. Chung hmasawnna tur thilte chu benga hriatna ringawt hi a tawk lova, thiam a ngai tlat a ni. Thiam tur chuan zir a lo tul leh a. Chuvangin hringnun hmasawn nana pawimawh ber chu ‘zirna’ hi a ni. Tun tumah hian hringnun lam sawifiah kan tum lo va, a tihmasawntu ‘zirna’ chauh hi kan bitum ang. Zirna hlutzia leh hringnun a tihhmasawn theihzia chu kheh chhuah kan tum dawn a ni.Hringnun hmasawnna thuruk: Mihring chuan a chhia leh tha hriatna zawng zawng sawm khawmin hmasawna changkan zel tumin theihtawp a chhuah thin. Chu chu mihring nihphung dik tak pawh a ni. He khawvel hi mihring kan nih chhunga Pathianin ro min pek a ni a. Chutah chuan hringnun hmasawnna thuruk a awm a ni tih hria a rilru leh tihtak zeta dap a, hriat leh thiam tuma zirtu chuan hei hi a hawlh chhuak thin. Ani chuan khawvela thil zawng zawng hi zir tura khat a ni tih a hria a. Tichuan hreawmah pawh a bei fan fan zel a. Mi hmasa, fing leh rilte thu hla chu hriat tuma pachuau sual anga a sual peih avangin a tawpah chuan thuril tak takte hmuh fiah theihna tarmit a lo nei ta a, tlangsang chapona a beng hniam a, vur ram vin takte pawh chu a vau zam ta a. Tuifinriat leh a chhunga biru bote pawh a hai chhuak a, van boruak ropuina inthup a tarlang a.
Tin, puithuna atthlak tak tak a hnawt bo va, kawi sarih en thei khawpa hmeltha Lianchia lem thluk zawh loh tur pawh a lem thlu thei. Chu chauh chu a ni lo, a mihringpuite mak tih khawpa thil a lo tihtheih tak avangin a lamah mi’n beng an lo chhi a, ram leh hnam thlamuantu leh timawitu a nih bakah sorkar leh khawtlang mit leh beng, kut leh ke a nih avangin a kianga awm an thlahlel em em thin. An rinchhan ber khaw dai ngul a ni bawk a, mi zah leh ngaih ropui a hlawh ta thin a ni. Chu achhapah, a ei zawnna kawng hrang hrangah tangkai taka a chhawr thiam bawk chuan he khawvel hi a tan chuan Sekibuhchhuak a ni ringawt mai. Chu hringnun hmasawnna thuruk chu engnge ni? kan tih chuan heng zirna kawng hrang hrang hi ni bawk mah se a bik taka a thuruk funtu chu ‘zirna bulthut’ (Basic Education) kan tih ni tin sikul zirna hi a ni. He zirna bulthut hi thlarau leh tihtak zeta zirtu chuan hmasawnna thuruk a chhar thin a ni.
Zirna bulthut (basic education) chu engnge?: Zirna han tih hian a huam zau hle a. Chu chu kawng hnihin han then ta ila. Pakhat chu hnathawh thiamna atana zirna, a practical-a zirna leh thil nih dan leh awmzia, a theory lam thiamna tura zirna a ni. Chumi pahnihah chuan a theory lam zirna hi kan sawi tum ‘zirna bulthut’ kan tih chu a ni a. Chu zirna chuan hriatna a pe a, hriatna chuan finna a thlen thin. Chu finna chuan hriat leh zualana a thlen a, chu hriat belhchhahna chuan finna a belhchhah zel thin a ni. Mahse, zirna chuan finna a paawh phak loh chuana a tangkai lo chauh ni lovin a lo hnawksak thei hial a ni. Zirna atanga lo rah chhuak finna chuan kan ni tin nunah kawngro a neiin a tangkai thei tur a ni.
Zirna bulthut kan tih ni tin sikula zirna chuan mihrign a tihhmasawn dan chu mithiamten tihian an sawi a; “Sikula kan lehkha zirlai 80% (zaa sawmriat)-in kan thluak a siam tha a, 17% (za sawmpasarih)-in kan nungchang a siam tha leh a, a la bang 3% (zaa pathum) chuan kan thlarau nun a siam tha a ni” tiin. Chuvang chuan hnam changkang leh ram ropui kan tihte chuan he zirna bulthut hi hringnnun chawm len nan a pawimawh ber a ni tih an hria a. A hlawkna tel tumin vawiin thleng hian tha thlah miah lovin an la bei ngar ngar a. Mizotena kan ngaih ropui em em ‘Sap’ kan han tih bikate phei hi chuan an zir thiamna avangin khawvel hi an chhek ar bawm a ni ta ber mai. Keini pawh hian kan Pathian chhang(dawttu) en ti ila a sual tam lo hle ang.
Hruai thlen a tum chin chu: Kan sawi nual tawh na a, mahse zirnain min hruai thlen a tum chin kan hriat a tul tlat. A hmasa berah chuan zirna hian mi puitlinga min siam a tum a. Taksa leh rilru hi inrem thlap leh ziktluak taka thanlentir a tum a ni. A awmzia takah chuan ran hi mihringah siam a tum a, mihring hi Angel-ah, a tawpah Pathian ang min nihtir a tum a ni. Thil tha hmuh ngawtah hi chuan ran nen kan lem chuang lo. Thil tha tih hian mihring min nihtir a, awm that hi chu Pathian anna a ni tawh a ni. Hei ngei hi zirnain min pek a tum chu a ni a. Kan zirna hian heti zawnga min chawikan loh chuan dik lo a awm a ni thin.
Tin, zir thiamnain a tum chu mi tling lo leh tlaktlai lote mi tlaktlaia siam hi a ni bawk. Mimal nun siamthata tawp mai lovin ram leh hnam leh sakhua chena chawikan tumnaah thiamna rilru chu a thang zel thin. An lo sawi thin angin “Thiamnain a tum ber chu mihring pum (workshop) siam hi a ni,” a ti. Kan zirnain ram leh hnam tana mi tangkaiah mi siam loh chuan kan hriatna chu a hlawhchham der a ni ang. Hriatna leh thiamnaah mi chu a lo thuk deuh deuhvin mihring leh khawvel, leh Pathian inlaichin dan a hre tial tial a. A zirna chuan a rilru a tieng a, kawng dikah a hruai zel thin.
Zir thiamna dik takah chuan nun dan tha hi a lo chhuak ngei ngei a. A innghahna lungphum thuk tak atanga tan lain mi thiam chuan he khawvelah hian nun ze mawi tak a rawn sin chhuak thin. Thutaka a innghah avangin a nun zia a dik a, nungchang tha a nghenchhan avangin a hnathawh pawh a tlo thin a ni. Chuvangin a zirlai chuan sakhuanaah a hruai lut a. A hriatna leh finna chu amaha pumbil mai a duh lova mi dangte tan malsawmna ni turin a nung thin.
Kan hun tawng leh zirna: Tun laia zirlai tam zawk chuan an zir chhan leh zirnain hruai thlen a tum chin pawh hre lo leh ngaihtuah lova pawngpaw zira zir an tam ta hle. Thenkhat chuan zirlai nih hi inchei nan an hmang a. A thenin hnathawh pumpelh nan an hmang bawk a. Kan duh tawk chin leh kan tum pawh hi a degree chauh hi ni berin a lang ta. He rilru hian thatchhiatna nasa takin a hriang a. Hriat leh thiam tumna aiin exam pass tumna a tilian a. Chu chuan entawn leh copy-a pass tumna a hring thin. Tin, lehkhabu pakhat pawh chhiar chhuak lova Matric pass, B.A leh B.Sc. degree nei thei nih kan inlawmpui chhung chuan ‘zirna’ chu finna neih nana hmang hman kan tum lohzia a tilang chiang em em a ni.
Hetiang vel kan nih avangin kohhran leh khawtlanga chhawr tlak loh leh hman tlak loh degree nei kan pung ta hluai mai a nih hi! Mi chuan an lehkha thiam an dinchhuahpuiin hma an sawnpui a. Keini chuan kan lehkha zir hi kan la chhiatpui ang tih pawh hlauhawm tak a ni. Kan lehkha thiam neih ang deuhva kan ente lah hian ram leh hnam chenfakawm zawnga nun ai chuan mite chaldelh nan an la hmang leh nghal a. Keini zawng a letlingin hringnun kan hmang ta a ni ber mai tawh e! Mi chuan zirna rah chu hnathawh kawrah an hmang a, keini chuan zirlai nih leh kan pawl san chu chhuanlamah siamin mi dang kan tihek leh fang a ni.
Chuvangin, kan inen chian chu a tul tawh a ni. Hetianga kan kal zel chuan thiamna tak tak zir chhuak si lova pawl sang kan pung zel ang a, mahni intodelh tum lo zirlai kan tam telh telh bawk ang a, engmah thawk thiam lo degree nei kan lo ngah viau phei chuan kan hnam hian tuna kan thawh rah hi thlum ti lo zetin kan la ei ang a, phur lo takin kan la seng dawn a ni.
Tlangkawmna: Kan sawi tak atang khan zirnain a tum leh hringnnun a tihhmasawn dan tlangpui chu kan hre tlangpui tawhin a rinawm. Sawi tur a tam hle a, mahse tun tumah hian sawi kim sen a nih loh avangin zirna hlutzia leh a tumte chu kan Chhura favang buh thlir thuak thuak chauh a ni. Kan thu khaikhawm nan hei hi ni rawh se: Zirna chuan mihring min tihmasawn a, chu chu hriat a tawk lova thiam tura zir a ngai a ni. Pawl sangah kan induh tawk mai tur a ni lova thiam, tumin kan zir tur a ni. Tun laia zirna lama kan intlansiak dan system hi a felhlel deuh a ni tih pawh kan hriat a tha. Keini hnam tlem te hian khawvel her ruala inher ve zel tur chuan lehkha kan thiam a ngai a ni. Zirnaah tlai luat a awm lo an ti thin. Mahse, keini ang hnam fahrah tan tlai nul nul chu thil tih chi a ni lo. A hun taka bak leng mei pira tlan vung tum tur a ni. He zirna hi tih tak thlaka kan beih ngat chuan he ramah hian kan te ber tawp lo vang. Kan kan zir thiamna chu hnathawh kawrah kan hmang tur a ni. Hriatna hi theihnain a tifamkim thin a ni. Zirna kawnga mi hlawhtling mithiam tak tak chuan nun hlimna thuruk a chhar thin. A hlawkna chu amah chauhvin a tel lova, ram leh hnam pawhin a ropuina chenin a lo tel ve nghal a ni. Kohhran leh khawtlang a tithlamuangin a timawi a; tin, kawng dikah hruaiin a tichangkang thin a ni. Chu zawng zawng bul chu kan Pathian hi a ni tih kan theihnghilh tur a ni lo. Pathian tel lo chuan miin a hriatna a dinpui zo ngai lo. Pathian tel lova hriatna khawl khawm vak hi chu ramhuai tihlenna mai a ni a, Lalpa tih hi finna bul chu a ni e.
Post a Comment